Odwodnienie organizmu to stan zagrażający zdrowiu i życiu zarówno osób dorosłych, jak i dzieci. Jest on spowodowany nadmierną utraty wody i elektrolitów w organizmie, czego efektem jest zachwianie równowagi wodno-elektrolitowej. Najczęściej taki stan kojarzy nam się z okresem letnim, jednak jak się okazuje, z utratą odwodnieniem możemy mieć do czynienia także zimą lub w przebiegu różnych chorób. Jak sprawdzić, czy organizm jest odwodniony, kto jest najbardziej narażony na stan odwodnienia organizmu i jak nie dopuścić do takiej sytuacji?

Odwodnienie organizmu – co to za stan?

Jak podaje National Health Service (Brytyjska Służba Zdrowia), odwodnienie to stan, podczas którego organizm człowieka traci więcej płynów niż przyjmuje. Naukowcy zwracają również uwagę na ważny fakt mówiący o tym, że dobre nawodnienie organizmu jest gwarancją prawidłowego jego funkcjonowania, czyli m.in. przenoszenia składników odżywczych i tlenu do komórek ciała, dobrego trawienia, wypłukiwania bakterii z pęcherza, ochrony narządów wewnętrznych, utrzymania prawidłowego poziomu ciśnienia tętniczego krwi, a także zachowania równowagi elektrolitowej.

W zależności od tego, z jakim rodzajem zaburzeń gospodarki wodno-elektrolitowej zmaga się pacjent, wyróżnia się trzy rodzaje odwodnienia organizmu:

• hipertoniczne (hiperosmolarne) – odwodnienie wyróżniające się większą utraty wody w stosunku do elektrolitów;
• hipotoniczne (hipoosmolarne) – stan związany z przewagą utraty elektrolitów;
• izotoniczne (izoosmolarne) – zaburzenia spowodowane utratą takiej samej ilości wody oraz elektrolitów.

Warto przy tym pamiętać, że odwodnienie organizmu nie jest stanem, do którego dochodzi nagle. W większości przypadków wyraźne objawy odwodnienia pojawiają się już wtedy, gdy niedobór wody w organizmie wynosi 2%. W związku z tym tak ważne jest diagnozowanie pierwszych oznak odwodnienia organizmu, co pozwoli zapobiec dalszym konsekwencjom rozwoju tego stanu.

Przyczyny odwodnienia organizmu

Przyczyny odwodnienia organizmu mogą być różne. Co ciekawe, nie zawsze mają one związek wyłącznie z regularnym przyjmowaniem płynów.

Wśród osób, które są najbardziej narażone na stan odwodnienia organizmu, zalicza się:

• dzieci – utrata płynów w organizmie najmłodszych następuje znacznie szybciej niż u dorosłych. Ważne jest także, by uzupełniać płyny przede wszystkim u małych dzieci, ponieważ zdarza się, że upominają się one po wodę dopiero wtedy, gdy odczują pragnienie;
• seniorzy – odwodnienie organizmu u osób starszych jest związane z tym, że efektywność działania poszczególnych narządów (m.in. nerek) jest u nich ograniczona, a proces starzenia przyczynia się do zmniejszenia ilości wody w organizmie. Co więcej, osoby starsze często przyjmują leki, które mogą mieć związek z odwodnieniem organizmu. Jak wskazują badania, aż 60% osób, które ukończyły 70. rok życia, może mieć problemy z prawidłowym nawodnieniem organizmu;
• chorzy na cukrzycę – niewyrównany poziom glukozy we krwi prowadzi do zwiększenia filtracji nerkowej, co w efekcie przyczynia się do zwiększonego pragnienia i poliurii (oddawania moczu w dużych ilościach);
• osoby zmagające się z problemami żołądkowo-jelitowymi, np. zatruciem, z wymiotami, gorączką lub biegunką – wymioty i biegunka to stany, które przyczyniają się do szybkiego wydalania płynów z organizmu i utrudnionego ich wyrównania. Z wysoką gorączką związane jest natomiast intensywne pocenie, dlatego też ważne jest uzupełnianie płynów w tym czasie;
• osoby przebywające zbyt długo na słońcu – podobnie jak podczas gorączki i ćwiczeń, nasze ciało poci się podczas przebywania na słońcu, przez co latem powinniśmy pamiętać o stałym nawadnianiu organizmu;
• osoby nadmiernie pijące kawę i alkohol – produkty te działają moczopędnie;
• osoby prowadzące aktywny tryb życia – rozgrzany organizm szybciej się wychładza poprzez pocenie, dlatego też podczas aktywności fizycznej należy stale uzupełniać płyny;
• osoby przyjmujące leki moczopędne lub przeczyszczające, które mogą doprowadzić do dużej utraty wody z organizmu w krótkim czasie;
• osoby z wysokim ciśnieniem – odwodnienie powoduje gęstnienie krwi, co zmniejsza jej przepływ w ważnych miejscach naszego organizmu i przyczynia się do podwyższenia ciśnienia tętniczego krwi;
• chorzy na Parkinsona – choroba może utrudniać im połykanie, co w konsekwencji zwiększa ich niechęć do przyjmowania płynów oraz pokarmów.

Jakie są objawy odwodnienia organizmu?

Pierwsze oznaki odwodnienia organizmu są zróżnicowane w zależności od tego, czy mamy do czynienia ze stanem łagodnym, czy też ciężkim. W przypadku odwodnienia lekkiego pacjent skarży się na zwiększone pragnienie, bóle i zawroty głowy, a także nadmierne osłabienie organizmu. Umiarkowane odwodnienie organizmu charakteryzuje się suchością śluzówek jamy ustnej i języka, przyspieszonym biciem serca, wzdętym brzuchem, osłabieniem, któremu towarzyszy ospałość, a także znacznym zmniejszeniem ilości i częstotliwości wydalanego moczu, który zaczyna mieć ciemnożółtą barwę.

Jeżeli na tym etapie nie zostaną uzupełnione płyny w organizmie pacjenta, może dojść do ostrego odwodnienia organizmu, stanowiącego zagrożenie dla życia pacjenta.

Towarzyszą mu takie objawy jak:

• skrajne pragnienie;
• gorączka;
• zmiana stanu psychicznego, w tym m.in. spowolnione procesy myślowe;
• utrata elastyczności skóry (tzw. skóra plastelinowata);
• zmniejszenia napięcia gałek ocznych;
• drgawki;
• spadek ciśnienia tętniczego krwi w pozycji stojącej (hipotermia ortostatyczna);
• utrata przytomności.

Odwodnienie organizmu jest stanem szczególnie niebezpiecznym dla niemowląt, małych dzieci i osób starszych. Istotne jest zatem, by w przypadku najmłodszych wiedzieć, jak sprawdzić, czy ich organizm jest odwodniony.

Objawy, które powinny wzbudzić niepokój u każdego rodzica, to:

• zapadnięte ciemiączko i gałki oczne (w przypadku niemowląt);
• suche wargi, język i błona śluzowa jamy ustnej;
• płacz bez łez;
• chrypka;
• zmniejszona elastyczność skóry (po uszczypnięciu skóra nie wraca na swoje miejsce);
• rzadkie oddawanie moczu, a także mocz o ciemnym zabarwieniu;
• zwiększona senność i rozdrażnienie u dziecka.

Odwodnienie organizmu – leczenie

Leczenie odwodnienia polega przede wszystkim za zahamowaniu dalszej utraty wody z organizmu, a także uzupełnieniu wody i elektrolitów. Warto jednak podkreślić, że niedobory te nie powinny być uzupełniane zbyt gwałtownie, a raczej stopniowo. W tym celu zaleca się picie czystej wody, niesłodzonych herbat ziołowych (np. z szałwii, mięty, rumianku, kolendry lub ogórecznika lekarskiego) oraz specjalnych preparatów nawadniających, które zawierają elektrolity oraz glukozę.

Powyższe zalecenia dotyczą wyłącznie leczenia łagodnego lub umiarkowanego odwodnienia. W sytuacji, gdy dojdzie do ciężkiego odwodnienia organizmu lub wystąpienia poważniejszych objawów, konieczne jest wdrożenie leczenia szpitalnego, a także dożylne podawanie glukozy lub chlorku sodu połączonego z chlorkiem potasu.

W odwodnieniu organizmu ważna jest także odpowiednia dieta. Pamiętajmy, że płyny możemy uzupełniać nie tylko poprzez picie wody i herbat, ale także poprzez spożywanie owoców, warzyw oraz zup, które dostarczą organizmowi utracone minerały. W trakcie odwodnienia zaleca się zatem stosowanie lekkostrawnej i bogatej w płyny diety warzywno-owocowej.

Skutki odwodnienia organizmu

Odwodnienie organizmu może prowadzić do poważnych konsekwencji dla naszego zdrowia. Wśród nich wymienia się m.in.:

• udar słoneczny, któremu towarzyszy wyczerpanie cieplne. Zjawiska te związane są przede wszystkim z nadmierną ekspozycją na słońce;
• napady padaczkowe – spowodowane utratą takich elektrolitów jak sód i potas. Gdy ich brakuje, może dojść do skurczów mięśni lub utraty przytomności;
• wstrząs krwotoczny – związany ze zbyt małą objętością krwi i spadkiem ciśnienia tętniczego;
• zaburzenia układu nerwowego, które mogą objawiać się m.in. problemami ze wzrokiem.
• zaburzenia pracy nerek – w momencie, gdy z substancje toksyczne nie są odpowiednio wydalane z organizmu, może dojść do zapalenia pęcherza.

Autor artykułu: mgr farm. Mariusz Kamiński