Selen należy do grupy pierwiastków antyoksydacyjnych, które pełnią ważną rolę w reakcjach odpornościowych oraz ochronie antynowotworowej. Do lat 60. XX wieku selen uważany był za pierwiastek toksyczny, jednak dziś wiemy, że w odpowiednim stężeniu jest on niezbędny do prawidłowego funkcjonowania naszego organizmu. Jakie właściwości ma selen i w jakich produktach go znajdziemy? Jakie są objawy niedoboru selenu, jak również nadmiaru selenu?

Selen – czym jest i jaką rolę pełni w organizmie

Selen (Se) to pierwiastek z grupy niemetali, który występuje w przyrodzie w znikomych ilościach (głównie w rudach siarczkowych), przez co zaliczany jest do grupy mikroelementów. Selen został odkryty w 1817 roku przez szwedzkiego chemika, J. J. Berzeliusa, jednak jego wpływ na funkcjonowanie ludzkiego organizmu został odkryty znacznie później. Początkowo selen uważany był za substancję toksyczną – zatrucie nią miało prowadzić do zesztywnienia kości, utraty włosów, ślepoty oraz ciężkiej anemii. Dopiero w 1957 roku przeprowadzono badania, które wykazały, że w śladowych ilościach selen jest niezbędny dla zdrowia zarówno ludzi, jak i zwierząt.

Obecnie wiemy, że selen występuje w organizmie w bardzo małych ilościach, na poziomie zaledwie 3-20 mg. Niemal 47% wszystkich zasobów tego pierwiastka znajduje się w mięśniach, a jedynie 4% tego składnika zawarte jest w nerkach. Selen wchodzi również w skład aminokwasów selenometioniny oraz selenocysteiny, które budują peroksydazę glutationową, czyli enzym antyoksydacyjny wspierający ochronę komórek i tkanek przed niekorzystnym działaniem wolnych rodników. Co ważne, jest on ważnym elementem budowania odporności organizmu, jak również prawidłowego funkcjonowania tarczycy. Selen wspiera także leczenie depresji i łagodzi dolegliwości bólowe, które towarzyszą reumatoidalnemu zapaleniu stawów (RZS).

Właściwości selenu

Selen pełni ważną rolę w naszym organizmie. Wśród jego właściwości zaliczyć należy:

• wzmacnianie układu odpornościowego – przy zachowaniu optymalnych dawek selenu organizm wielokrotnie zwiększa poziom wytwarzanych ciał odpornościowych, limfocytów oraz makrofagów;
• usuwanie wolnych rodników – selen uważany jest za silny przeciwutleniacz, który zmniejsza ryzyko powstania chorób serca, udaru mózgu, Alzheimera oraz przedwczesnego starzenia się organizmu;
• wsparcie prawidłowej pracy tarczycy – selen chroni tarczycę przed uszkodzeniem oksydacyjnym i bierze udział w produkcji hormonów tarczycy. Niedobór selenu może prowadzić do takich chorób jak niedoczynność tarczycy oraz choroba Hashimoto;
• wspomaganie leczenia depresji – niski poziom selenu w organizmie wiąże się z pogorszeniem nastroju;
• łagodzenie dolegliwości bólowych związanych z reumatoidalnym zapaleniem stawów – selen wykazuje działanie przeciwzapalne, w związku z czym polecany jest osobom cierpiącym na choroby przewlekłe, jak np. RZS, toczeń, zaćma, zwyrodnienie plamki żółtej. Selen wspomaga usuwanie metali ciężkich z organizmu i bierze udział w produkcji substancji hormonopodobnych, które zapobiegają stanom zapalnym, w tym przede wszystkim autoagresji reumatoidalnej;
• wsparcie leczenia astmy oskrzelowej – selen wykazuje zdolność do zmniejszenia stanu zapalnego w organizmie, który jest ściśle związany z rozwojem astmy oskrzelowej. Co więcej, selen może pomóc zmniejszeniu objawów charakterystycznych dla astmy.

Źródła selenu w jedzeniu

Selen organiczny, czyli ten, który występuje naturalnie w żywności, jest najlepiej przyswajalny przez nasz organizm (w około 55-65%), natomiast białko oraz witaminy A, C i E dodatkowo wspomagają jego wchłanianie. Warto jednak zaznaczyć, że zawartość selenu w pokarmie jest uzależniona od jego bioprzyswajalności, co ma związek z takimi parametrami jak: forma chemiczna, odczyn gleby, czynniki klimatyczne, obecność substancji organicznych oraz aktywność mikroorganizmów obecnych w glebie.

W czym jest selen? Wśród najbogatszych źródeł tego pierwiastka wyróżnia się:

• orzechy brazylijskie – zawierają średnio 100 mcg selenu / 100 g produktu;
• łosoś – 100 g ryby pokrywa w 95% dzienne zapotrzebowanie na selen;
• małże – 80 mcg/100 g;
• ziarna zbóż – 10 mcg/100 g;
• jajka (w zależności od tego, czym kury są karmione) – od 6-60 mcg/100 g;
• mleko – 0,5-5 mcg/100 g.

Bardzo dobrym źródłem selenu jest również mięso – 100 g wołowiny lub indyka jest w stanie pokryć około 50% dobowego zapotrzebowania na selen, jak również ryż – 100 g produktu pokryje 15% zapotrzebowania na ten pierwiastek.

Selen – dawkowanie

Selen jest pierwiastkiem, którego zapasy są gromadzone przez nasz organizm w pierwszej połowie życia. W związku z tym dzienne zapotrzebowanie na ten mikroskładnik jest uzależnione przede wszystkim od wieku, jak również od stanu fizjologicznego naszego organizmu.

Zgodnie z normami żywienia dla populacji polskiej, opublikowanej przez Instytut Żywności i Żywienia, dzienne zapotrzebowanie na selen w zależności od wieku wynosi:

• niemowlęta do 6. miesiąca życia: 15 mikrogramów;
• niemowlęta pomiędzy 7. a 12. miesiącem życia: 20 mikrogramów;
• dzieci w wieku od 1. do 3. roku życia: 20 mikrogramów;
• dzieci w wieku od 4. do 9. roku życia: 30 mikrogramów;
• dzieci w wieku od 10. do 12. roku życia: 40 mikrogramów;
• dzieci w wieku od 13. do 18. roku życia: 55 mikrogramów;
• kobiety: 55 mikrogramów;
• mężczyźni: 55 mikrogramów;
• kobiety w ciąży: 60 mikrogramów;
• kobiety karmiące piersią: 70 mikrogramów.

Niedobór selenu – objawy

Selen jest mikroelementem, którego stężenie w organizmie trudno jest utrzymać na odpowiednim poziomie. Musimy jednak wiedzieć, że zarówno niedobór, jak i nadmiar tego składnika jest szkodliwy dla naszego zdrowia. Jeżeli chodzi o niedobór selenu, to narażeni na ten problem są przede wszystkim mężczyźni, ponieważ selen (podobnie jak cynk) jest tracony przez nich w płynie nasiennym. Do powstania niedoboru selenu przyczyniają się także takie zaburzenia jak np. problemy ze wchłanianiem pokarmu z przewodu pokarmowego, stosowanie żywienia pozajelitowego oraz stany po usunięciu części jelita cienkiego.

Co więcej, obniżony poziom selenu występuje również w przebiegu takich chorób jak:

• AIDS;
• mukowiscydoza;
• retinopatia;
• fenyloketonuria;
• choroby naczyń krwionośnych;
• reumatoidalne zapalenie stawów (RZS);
• ostre zapalenie trzustki;
• niewydolność nerek;
• choroby immunologiczne;
• depresja.

W jaki sposób objawia się niedobór selenu? Wśród symptomów, które możemy zauważyć samodzielnie, zalicza się m.in. pogorszoną kondycję skóry, włosów i paznokci, ból mięśni, nudności i wymioty, niepłodność u mężczyzn, a także zwiększoną podatność na infekcje.

Nadmiar selenu – objawy

Selen jest toksycznym pierwiastkiem, którego nadmierne spożycie (powyżej 400 mikrogramów na dzień) może powodować liczne działania niepożądane. Przyjmowanie zbyt dużych dawek selenu może się przyczynić do rozwoju obrzęku płuc, marskości wątroby, choroby nowotworowej, a w skrajnych przypadkach także śmierci. Wśród objawów przewlekłego zatrucia selenem (selenozy) zalicza się przede wszystkim:

• nadmierne wypadanie włosów;
• próchnicę zębów;
• pogorszoną kondycję paznokci (łamliwość, bladość, białe plamki);
• brak apetytu i uczucie kwaśnego posmaku w ustach;
• zaburzenie procesów trawiennych;
• drętwienie palców u dłoni i stóp;
• przebarwienie skóry na czerwono.

Warto pamiętać, że selen organiczny znajdziemy nie tylko w pożywieniu, ale także w suplementach diety. W przypadku suplementacji tego pierwiastka zaleca się jednak łączenie go z witaminą E, co wzmacnia ochronę antyoksydacyjną i wspomaga proces oczyszczania organizmu z metali ciężkich. Decyzję o stosowaniu suplementów diety zawierających selen należy jednak zawsze konsultować z lekarzem, w szczególności w przypadku osób obciążonych ryzykiem wystąpienia chorób nowotworowych (głównie raka piersi).

Autor artykułu: tech. farmaceutyczny Monika Kędzierska