Wstrząs anafilaktyczny to zespół ciężkich objawów chorobowych zagrażających życiu pacjenta, wywołanych nadwrażliwością organizmu w odpowiedzi na określony czynnik, m.in. alergen, pokarm, jad owadów lub zażyte lekarstwo. Z uwagi na nagły spadek ciśnienia tętniczego kluczową kwestią jest natychmiastowe udzielenie pierwszej pomocy osobie, która doznała wstrząsu. Jak rozpoznać reakcję anafilaktyczną i jak postępować w przypadku wstrząsu anafilaktycznego?

Wstrząs anafilaktyczny – co to?

Według Europejskiej Akademii Alergologii i Immunologii Klinicznej (ENACI), anafilaksja stanowi ciężką, zagrażającą życiu pacjenta reakcję nadwrażliwości natychmiastowej. Kontakt z czynnikiem lub substancją uczulającą powoduje, że układ odpornościowy nadmiernie reaguje, w efekcie czego uwalnia strumień substancji chemicznych, które mogą przyczynić się do powstania wstrząsu anafilaktycznego. Wstrząs jest najcięższą postacią anafilaksji, której towarzyszy nagły spadek ciśnienia tętniczego oraz trudności w oddychaniu.

Warto podkreślić, że anafilaksja jest reakcją potencjalnie zagrażającą życiu pacjenta i może rozwinąć się już w ciągu kilku sekund po zadziałaniu czynnika alergizującego, np. po użądleniu przez owada lub spożyciu produktu, który uczula daną osobę. Organizm uwalnia wówczas mediatory zapalne (m.in. histaminy, tryptazy, itd.) oraz cytokiny, które aktywowane są na skutek nadmiernego pobudzenia komórek tucznych i zasadochłonnych, bądź też ich uszkodzenia. Powodują one skurcz mięśni w układzie oddechowym, co objawia się problemami z oddychaniem, a także w przewodzie pokarmowym, gdzie dochodzi do zaburzenia procesu krzepnięcia krwi.

Jakie czynniki powodują wstrząs anafilaktyczny?

Każdego roku incydent wstrząsu anafilaktycznego spotyka około 1-3% społeczeństwa, natomiast u co trzeciej osoby diagnozowany jest wstrząs idiopatyczny o nieustalonej etiologii. Specjaliści wyróżniają dwie grupy czynników, które mogą przyczynić się do powstania wstrząsu anafilaktycznego u osób nadwrażliwych – czynniki alergiczne i niealergiczne.

Wśród czynników alergicznych wymienia się oddziaływanie:

• niektórych grup leków (np. aspiryny), a także nieprawidłowego przyjmowania suplementów diety u osób, które wykazują nadwrażliwość na nadmierną podaż mikroskładników;
• jadu owadów błonkoskrzydłych (m.in. pszczół lub os);
• materiału lateksowego;
• alergenów, które stanowią składnik produktów żywnościowych (np. orzeszki, owoce morza, mleko, jaja kurze, pszenica);
• alergenów unoszących się w powietrzu (m.in. pyłki, roztocza, kurz).

Wśród czynników niealergicznych, które mogą doprowadzić do powstania stanu anafilaktycznego, zalicza się:

• szczepionki i różnego rodzaju preparaty immunologiczne – wstrząs anafilaktyczny po szczepieniu występuje bardzo rzadko, jednak chorzy z niewydolnością oddechową powinni być bacznie obserwowani po podaniu szczepionki;
• zwiększoną obecność agresywnych mediatorów w żywności;
• niezbadane do tej pory konserwanty, czynniki obecne w środowisku oraz zanieczyszczenia żywności.

Warto również pamiętać, że zwiększone ryzyko wystąpienia anafilaksji oraz wstrząsu anafilaktycznego dotyczy osób, które w swoim życiu doświadczyły już reakcji anafilaktycznej (kolejny przypadek anafilaksji może mieć u nich bardziej nasilony przebieg), osób zmagających się z różnego rodzaju alergiami i astmą oskrzelową, a także osób, których członkowie rodziny przeszli wstrząs anafilaktyczny.

Wstrząs anafilaktyczny u dzieci

Podobnie jak u dorosłych, wstrząs anafilaktyczny u dzieci określany jest mianem silnej reakcji alergicznej, która rozwija się niemal natychmiast po kontakcie z czynnikiem uczulającym (zwykle nie dłużej niż 30 minut). Anafilaksję u dzieci wywołują najczęściej spożywane przez nie pokarmy, takie jak orzeszki ziemne, mleko, jajka kurze, gluten lub ziarna, jady owadów (osy, pszczoły, szerszenie), a także przyjmowane przez dzieci leki, w szczególności antybiotyki z grupy penicylin, silne środki przeciwbólowe lub preparaty anestetyczne (znieczulające).

Warto zaznaczyć, że początkowe objawy anafilaksji u wielu dzieci są być łagodne, jednak mogą gwałtownie się nasilić i stanowić bezpośrednie zagrożenie życia. Klasycznym objawem u najmłodszych jest nagłe zaczerwienienie skóry, a także uczucie duszności, które rozwija się na skutek narastającego obrzęku. Szczególnym przypadkiem anafilaksji u dzieci jest anafilaksja idiopatyczna, która pojawia się z opóźnieniem (po około 4-6 godzinach od kontaktu z alergenem) i często nie ma uchwytnej przyczyny.

Brak natychmiastowej reakcji w momencie zauważenia pierwszych objawów duszności u dziecka może przyczynić się do zablokowania dróg oddechowych, a w konsekwencji do uduszenia, w związku z czym dziecko musi natychmiast otrzymać pomoc medyczną.

Wstrząs anafilaktyczny – objawy

Kluczową kwestią w diagnozowaniu wstrząsu anafilaktycznego jest rozróżnienie objawów zwykłego uczulenia od reakcji anafilaktycznej. Różnica pomiędzy nimi tkwi przede wszystkim w stopniu nasilenia objawów – w przypadku wstrząsu anafilaktycznego pojawiają się one nagle i w ciągu kilku minut mogą ulec natychmiastowemu nasileniu. Co ważne, objawy nie dotyczą wówczas jednego, a kilku różnych narządów.

U niemal 90% osób, które doświadczyły reakcji anafilaktycznej, diagnozowane są objawy skórne, takie jak uogólniona pokrzywka, świąd i zaczerwienienie skóry, obrzęk na twarzy, a także w okolicach spojówek. Musimy jednak pamiętać, że część reakcji anafilaktycznych może przebiegać bez widocznych zmian skórnych.

Kolejną grupą objawów, które mogą wystąpić podczas wstrząsu anafilaktycznego, są dolegliwości ze strony układu oddechowego – duszności, napady suchego kaszlu, świszczący oddech, który wynika ze skurczu oskrzeli, obrzęk krtani. Pacjenci mogą sygnalizować również takie dolegliwości jak chrypka, chwilowy bezgłos, ślinotok lub trudności w połykaniu śliny.

U około połowy przypadków reakcji anafilaktycznych obserwuje się również objawy ze strony układu krążenia, spośród których najniebezpieczniejszym jest drastyczny spadek ciśnienia tętniczego krwi, któremu towarzyszy nagłe osłabienie, zawroty głowy lub nagła utrata świadomości. Podobna częstotliwość odnotowywana jest w przypadku dolegliwości ze strony układu pokarmowego, takich jak nudności, biegunka oraz kurczowe bóle brzucha.

W celu rozpoznania reakcji anafilaktycznej konieczne jest wystąpienie objawów z co najmniej dwóch układów (w tym objawy ze strony układu oddechowego oraz nagły spadek ciśnienia tętniczego).

Wstrząs anafilaktyczny – co robić?

Jeżeli na podstawie powyższych objawów mamy podejrzenie wystąpienia reakcji anafilaktycznej konieczne jest natychmiastowe podjęcie działań ratujących życie pacjenta. Jak powinna wyglądać pierwsza pomoc przy anafilaksji? Pierwszym, co należy zrobić, jest usunięcie czynnika, który wywołał ostrą reakcję alergiczną, a także sprawdzenie, czy osoba oddycha prawidłowo i czy ma wyczuwalne tętno. W przypadku braku wyczuwalnego tętna u chorego musimy rozpocząć resuscytację krążeniowo-oddechową, która powinna być kontynuowana do momentu przyjazdu karetki.

Kolejnym krokiem jest ułożenie pacjenta w pozycji z uniesionymi nogami lub w pozycji bocznej bezpiecznej (u osób, u których występują wymioty lub straciły przytomność), a następnie wezwanie pogotowia ratunkowego. Jeżeli pacjent posiada ampułkostrzykawkę z adrenaliną, możemy mu ją podać, celując w mięsień udowy (zwykle dotyczy to osób z leczoną wcześniej alergią). Jeżeli poszkodowany jest przytomny, możemy podać mu także leki antyhistaminowe. Osoba, u której doszło do wstrząsu anafilaktycznego, powinna bezwzględnie trafić do szpitala, nawet wtedy, gdy podana została już adrenalina.

Osoby, które przeszły wstrząs anafilaktyczny, mogą po nim normalnie funkcjonować, jednak muszą mieć świadomość, że sytuacja ta może się powtórzyć. Ważne jest zatem wykonanie odpowiednich badań i ustalenie przyczyn wstrząsu, a następnie minimalizowanie kontaktu z alergenem. Pacjent narażony na wstrząs powinien mieć zawsze przy sobie preparat z adrenaliną oraz informacją o uczuleniu.

Autor artykułu: tech. farmaceutyczny Monika Kędzierska