Afty to niewielkie owrzodzenia i nadżerki, które tworzą się w jamie ustnej. Mają wielkość od ok. 1 mm do 2-3 cm, są pokryte białym nalotem, a dookoła tworzy się różowy obrzęk. To bardzo bolesna dolegliwość, a do tego nawracająca. Te niewielkich rozmiarów nadżerki mogą pojawić się z wielu przyczyn, powodując znaczny dyskomfort. Owrzodzenia w jamie ustnej najczęściej znikają po kilku dniach, jednak znacznie większy problem mogą powodować tzw. afty nawrotowe. Jak poradzić sobie z aftami i kiedy udać się do lekarza?

Mała rana, lecz ogromny ból

Afty u dorosłych, podobnie jak u dzieci, najczęściej pojawiają się na policzkach, języku, migdałkach i na połączeniu policzków z dziąsłami. Z reguły zmiany są pojedyncze, ale występować mogą również w grupach. Dodatkowy objaw choroby to powiększone węzły chłonne. Owrzodzenie jamy ustnej jest charakterystyczne dla wieku dziecięcego, lecz afty występują także u osób do ok. 40 roku życia. Jest to bolesna dolegliwość, która utrudnia codzienne funkcjonowanie i wykonywanie podstawowych czynności, jak mówienie, jedzenie i picie. Chore osoby mają też problemy z obrzękiem jamy ustnej, czują dyskomfort i są wrażliwe na wyraziste smaki.

Przyczyny powstawania aft mogą być różne, poza tym afty w jamie ustnej mogą różnić się między sobą wielkością, częstotliwością powstawania, a także czasem trwania. Afty dzieli się na małe, duże, opryszczkowe oraz afty Bednara (afty u dzieci). Leczenie aft powinno trwać ok. tygodnia, lecz problem ten najczęściej powraca. Afty często są mylone z pleśniawkami. Te drugie są jednak mniej bolesne, występują tylko u dzieci i jest to zmiana grzybicza.

Przyczyny powstawania aft

Afty mogą mieć różne przyczyny. Wielkość aft zazwyczaj wskazuje na przyczyny ich pojawienia się. Małe zmiany mogą powstać nawet na skutek ukłucia szczoteczką do zębów. Nie bez powodu też rodzice upominają swoje pociechy, aby nie wkładały do buzi zabrudzonych przedmiotów. To jedna z głównych przyczyn tworzenia się owrzodzeń. Ponadto aftom „sprzyja” jedzenie nieumytych warzyw i owoców, choroby zębów (próchnica, kamień nazębny), wyrzynające się zęby, alergia, przyjmowanie leków (np. silnych antybiotyków), czy nieprawidłowo dobrana proteza. Od czego jeszcze robią się afty? Tworzenie się małych aft może mieć również podłoże autoimmunologiczne – np. stres. W przypadku małych ran owrzodzenia powinny zniknąć po kilku dniach.

Afty w buzi pojawiać się mogą też w następstwie powstałych wcześniej urazów, które mogły pojawić się na przykład po wizycie u stomatologa. Afty na ustach mogą być poza tym efektem ubocznym stosowanych leków hormonalnych. Częste afty w jamie ustnej związane mogą być również z jedzeniem twardych, chrupiących posiłków, które podrażniają wnętrze jamy ustnej. Afty jamy ustnej mogą być także efektem wzrostu stężenia kortyzolu w ślinie. Konsekwencją tego jest między innymi spadek odporności, co w znacznym stopniu ułatwia rozwój aft. Za pojawianie się aft odpowiadać może również SLS (laurylosiarczan sodu) – składnik, który znaleźć można w niektórych produktach przeznaczonych do pielęgnacji jamy ustnej.

Nawracające afty w jamie ustnej – przyczyny

Większe afty mogą być z kolei objawem poważniejszych problemów takich jak zaburzenia hormonalne, zakażenie wirusem HIV lub opryszczki, niedobór żelaza, a także niedobór witamin z grupy B, w tym witaminy B12 oraz kwasu foliowego. Do tego dochodzi spożywanie niektórych pokarmów (twardych serów i orzechów) i brak higieny jamy ustnej. Leczenie dużych aft trwa dłużej, bo ok. 3-4 tygodnie. Po zagojeniu się ran mogą pozostać blizny. Jeżeli afty pojawiają się częściej niż raz do roku, może być to tzw. aftoza nawrotowa (nawracające afty). W tym przypadku dużą rolę odgrywają czynniki genetyczne. 30 proc. osób, które borykają się z tym problemem, mają w rodzinie osoby z podobnymi dolegliwościami. Aftoza nawrotowa bywa także objawem choroby (refluksowej, migdałków, Leśniowskiego-Crohna), celiakii lub zapalenia zatok. Nawracające nadżerki mogą być też objawem syndromu Behçeta, zakażenia wirusem brodawczaka czy też zakażenia wirusem opryszczki. Diagnoza należy jednak zawsze do lekarza.

Przewlekłe afty w ustach mogą być też efektem przyjmowania niektórych leków (między innymi gum nikotynowych lub pastylek do ssania) oraz jedzenia brudnymi sztućcami, a także spożywania nieumytych owoców i warzyw. Do ich rozwoju przyczynić się może też obgryzanie paznokci czy gryzienie długopisów. Częstą dolegliwością jest nie tylko afta na policzku, ale też afta na podniebieniu. Z przewlekłym aftami mogą mieć też do czynienia osoby z chorobami zębów, do których zalicza się między innymi zapalenie miazgi, kamień nazębny czy próchnica.

Afta – jak wygląda?

Objawy aft są charakterystyczne. Jak wyglądają afty? Cechą charakterystyczną aft jest obecność owrzodzeń na błonie śluzowej jamy ustnej. Zmiany te mogą być:

• pojedyncze lub mnogie,
• okrągłe lub owalne,
• o nieregularnym zarysie,
• otoczone rąbkiem zapalnym,
• pokryte nalotem włóknikowym.

Jak wygląda afta w jamie ustnej? Powstałe owrzodzenia po 1–2 dniach pokrywają się zwykle nalotem włóknikowym barwy żółtej, białej lub szarej, który bardzo często otoczony jest czerwoną obwódką. Niekiedy objawem aft, zwłaszcza tych małych, mogą być powiększone okoliczne węzły chłonne. U niektórych osób, oprócz powiększonych węzłów chłonnych, wystąpić może również podwyższona temperatura.

Sposoby na afty

Jeśli chodzi o afty, leczenie polega na stosowaniu miejscowych preparatów o działaniu przeciwzapalnym lub antyseptycznym. Ich stosowanie ma na celu przede wszystkim odizolowanie powstałej zmiany chorobowej od czynników drażniących. Miejscowe leczenie małych aft można zacząć od żelów i kremów z lidokainą, która działa znieczulająco. Dobrze działają również roztwory do płukania jamy ustnej i leki na gojenie się ran (np. z dekspantenolem). Jeżeli po 4 tygodniach afty nie znikają, warto skontaktować się z lekarzem. Wizyta u specjalisty jest wskazana, zwłaszcza gdy pojawi się gorączka lub wysypka. Leczenie rozpoczyna się od badania krwi i oznaczenia poziomu glukozy. Lekarz może zlecić kolejne badania w celu wykluczenia chorób ogólnoustrojowych oraz przepisać środki o działaniu immunosupresyjnym i immunostymulującym. Jeżeli to nie przyniesie efektu, konieczne będzie zastosowanie sterydów. Dobrym wsparciem przy leczeniu aft jest żeń-szeń, olej z wątroby rekina i wyciąg z nasion ogórecznika.

Lecząc afty na podniebieniu lub na tylnej części gardła, czyli w miejscach trudno dostępnych, warto stosować produkty w sprayu, które są łatwe w aplikacji, poza tym ograniczają ryzyko wystąpienia odruchów wymiotnych. Oprócz produktów, które znaleźć można w aptekach, sprawdzić się mogą też domowe sposoby na afty.

Afty – jak leczyć domowymi sposobami?

Dolegliwości związane z aftami można łagodzić domowymi sposobami. Ulgę przynosi m.in. miód i olej kokosowy. Polecana jest też papka z sody oczyszczonej, proszku do pieczenia oraz wody. By ją przygotować, należy wymieszać jeden ze składników z niewielką ilością wody. Tak przygotowaną pastę należy delikatnie wmasować w miejsca z aftami. Do tego sprawdzają się płukanki z wody różanej lub ziół (m.in. szałwii, rumianku, liści maliny). Płukanie jamy ustnej może okazać się pomocne w zmniejszeniu stanu zapalnego jamy ustnej. Warto także wyeliminować czynniki, które powodują afty (stres) lub podrażniają rany. Mowa tu o gorących pokarmach i napojach, cytrusach, zbyt doprawionych potrawach czy alkoholu. W zamian za to należy wzmocnić organizm jogurtami, owocami i warzywami (fasolą, cebulą), drożdżami oraz witaminami B12, A, C i E.

Co jeszcze na afty u dorosłych z domowych metod może się sprawdzić? Ulgę przy aftach przynieść może przykładanie do zmienionych chorobowo miejsc torebki ze świeżo zaparzonej i wystudzonej herbaty. Ranę odkażać można też wodą utlenioną. Inną domową metodą na afty jest płukanie jamy ustnej przygotowanym wcześniej roztworem wody i soli. Do innych domowych sposobów na afty zalicza się preparaty na bazie jeżówki (byliny należącej do rodziny astrowatych), które mają na celu przyspieszenie gojenia się śluzówki. Osobom z aftami zaleca się też picie soków z marchwi, cebuli i selera, jako środków o działaniu wzmacniającym.

Jak nie leczyć afty w jamie ustnej? Ważna odpowiednia profilaktyka!

Bardzo ważna jest zarówno wiedza na temat, jak wyleczyć aftę, jak i na temat działań profilaktycznych, które mają na celu zmniejszenie ryzyka pojawienia się aft. Do ważnych czynności mających na celu zapobieganie aftom jest odpowiednia higiena jamy ustnej. Duże znaczenie ma między innymi systematyczne usuwanie kamienia nazębnego. Ważne są też regularne kontrole u dentysty i szybkie reakcje na zachodzące w obrębie jamy ustnej zmiany. Nie bez znaczenia pozostaje też dokładne i regularne szczotkowanie zębów. Niezależnie od rodzaju szczoteczki, zęby należy szczotkować prawidłowo, obejmując wszystkie ich obszary, w tym także kieszenie dziąsłowe. Zmniejszenie ryzyka wystąpienia aft wiąże się też z korzystaniem ze środków do jamy ustnej takich jak płyny antybakteryjne czy nitki dentystyczne. Jeśli szczotkowanie zębów jest zbyt bolesne, warto wymienić szczoteczkę do zębów na bardziej miękką.

Zapobieganie rozwojowi aft związane jest też z unikaniem wysoko przetworzonej żywności, w której składzie znajdują się szkodliwe dla zdrowia konserwanty oraz sztuczne barwniki. Ważne jest też podejmowanie działań, które mogłyby doprowadzić do wystąpienia urazów mechanicznych. Do takich działań zalicza się delikatne szczotkowanie zębów, a także dbałość o dziąsła. Duże znaczenie odgrywa też reagowanie na różnego rodzaju podrażnienia jamy ustnej, które mogą powstać np. przez ostrą krawędź zęba. Poprzez wykonywanie tego rodzaju czynności zapobiec można w znacznym stopniu pojawieniu się aft w jamie ustnej.

Afta – czy jest zaraźliwa?

Niezależnie od tego, jak wygląda afta i w jaki sposób przebiega jej leczenie, pacjent przez cały czas powinien przestrzegać zasad, które mają na celu jak najszybsze ustąpienie objawów. Zmiany, jakimi są afty, nie są powodowane przez infekcję wirusową, dlatego nie można się nimi zarazić. Zaraźliwa jest natomiast opryszczka wargowa. Opryszczka wargowa nie jest zwykle groźna, jednak jeśli zostanie przeniesiona do oka pacjenta, może przyczynić się nawet do utraty wzroku. Groźna może być też opryszczka u kobiet będących w ciąży.

Jak odróżnić afty od pleśniawek?

Owalne owrzodzenia pojawiające się w jamie ustnej, w tym na policzkach, to afty. Pleśniawki w jamie ustnej to z kolei kremowobiałe naloty u dziecka, które wywoływane są przez grzyby zwane drożdżakami. Pojawiają się najczęściej u najmłodszych dzieci, wyglądem przypominając resztki mleka, które pozostały na policzkach, dziąsłach, języku oraz na podniebieniu. Zdarza się jednak, że dojść może do zajęcia przez pleśniawki również przełyku, krtani czy tchawicy. Niekiedy (chociaż zdarza się to bardzo rzadko) pleśniawki mogą pojawiać się również u osób dorosłych. Zarówno aftom, jak i pleśniawkom sprzyjać może nieprawidłowa higiena. Pleśniawkom sprzyjać może też zakażenie w czasie karmienia, a także leczenie antybiotykami.

Literatura:

• Krawiecka E., Występowanie nawracającego aftowego zapalenia jamy ustnej w aspekcie chorób ogólnoustrojowych oraz niedoborów żelaza, witaminy B12 i witaminy D, Poznań 2017, https://www.wbc.poznan.pl/Content/447775/PDF/index.pdf, dostęp 08.2022
• Antoniv R., Lipska W., Kęsek B., Lipski M., Gałecka-Wanatowicz D., Chomyszyn-Gajewska M., Afty nawracające – przegląd piśmiennictwa, Nowa Stomatologia, 3/2014, http://www.nstomatologia.pl/wp-content/uploads/2015/01/ns_2014_142-146.pdf, dostęp 08.2022
• Tyszkiewicz I., Kozłowski Z., Współczesne poglądy na temat leczenia aft nawracających – przegląd piśmiennictwa, Dental Forum, 1/2015, http://www.dentalforum.ump.edu.pl/uploads/2015/1/83_1_43_2015.pdf, dostęp 08.2022

Autor artykułu: mgr farm. Ewa Gac-Wardecka