Ich przyczyny oraz objawy są bardzo złożone. Są zagadką zarówno dla samego pacjenta, jak i lekarzy. Bóle fantomowe, które mogą się pojawić po amputacji części ciała, to jedna z niewyjaśnionych tajemnic medycznych.

Z czego biorą się bóle fantomowe?

Jest to neuropatyczny rodzaj bólu, występujący po chirurgicznej lub urazowej (np. na skutek wypadku) amputacji części ciała. Bóle fantomowe mogą pojawić się nie tylko po usunięciu kończyny, ale także m.in. zęba, piersi oraz genitaliów. Skąd się bierze? Chodzi o to, że nerwy znajdujące się w częściach ciała powyżej miejsca amputacji wciąż mogą wysyłać do mózgu sygnały. Ponadto mózg ma wytworzoną reprezentację korową poszczególnych części ciała, przyzwyczajony jest do np. obecności kończyny, a więc musi się na nowo “zaprogramować”. 

Jak się objawiają?

Bóle fantomowe uruchamiają się najczęściej wieczorami oraz w nocy i występują napadowo. Osoby po amputacji skarżą się wtedy m.in. na pieczenie, miażdżenie, zgniatanie lub przypalanie w amputowanej części ciała. Objawy mogą się nasilać pod wpływem zmiany pogody, zmęczenia, czy stresu. U większości osób bóle znikają po kilku godzinach lub tygodniach od amputacji. Jedynie w przypadku ok. 2 proc. pacjentów mogą się one utrzymywać do dwóch, trzech lat po amputacji. Często zdarza się także, że bóle znikają na jakiś czas, po czym znów wracają. 

Od bólów fantomowych należy oddzielić dwa inne zjawiska. Chodzi o czucie fantomowe, kiedy to chorzy mają wrażenie, że usunięta np. kończyna nadal jest obecna. Często wyczuwają także dotyk, czy temperaturę. Mogą skarżyć się m.in. mrowienie, drętwienie lub swędzenie. Starają się również poruszyć amputowaną ręką lub nogą. 

Z kolei bóle kikuta wiążą z gojeniem się rany po amputacji i ich źródło leży w tworzeniu się blizny pooperacyjnej. Może dojść do sytuacji, kiedy to uszkodzony nerw próbuje odrosnąć, lecz nie ma takiej możliwości, więc istnieje ryzyko utworzenia się nerwiaka albo martwicy kości. W tym przypadku kikut jest bardzo wrażliwy na dotyk, bo ten wywołuje silny ból. 

Kto jest narażony na bóle fantomowe?

Można wyodrębnić grupę osób, które są bardziej podatne na ryzyko pojawienia się tego zjawiska. Chodzi m.in. o pacjentów, którzy doświadczyli traumy w przebytych przed amputacją operacjach, mają tendencję do zaburzeń lękowych, przed usunięciem kończyny odczuwali w niej silne bóle lub utracili ją w wyniku zmiażdżenia, a także u osób, u których doszło do zakażenia kikuta. Ponadto częściej występują u osób starszych, a w przypadku amputacji piersi bóle fantomowe mogą być bardziej odczuwalne, jeżeli do zabiegu doszło przed menopauzą. W związku z tym, że bóle fantomowe pojawiają się m.in. ze względu na zapamiętane przez mózg wzorce, rzadko odnotowywane są one u dzieci. Z drugiej jednak strony bóle fantomowe mogą pojawić się u osób, które urodził się z nie w pełni wykształconymi kończynami. 

Bóle fantomowe – leczenie

Leczenie bólu fantomowego jest niezwykle złożone, tak jak zresztą sama istota dolegliwości, która stanowi duże wyzwanie dla lekarzy. Z pomocą może przyjść m.in. leczenie farmakologiczne, fizjoterapia, psychoterapia oraz metody neurorehabilitacyjne. 

Podawanie leków powinno rozpocząć się przed amputacją od zastosowania znieczulenia zewnątrzoponowego. Natomiast później stosuje się niesteroidowe leki przeciwzapalne w połączeniu z opioidem. W niektórych przypadkach skuteczne jest także podawanie kalcytoniny. Elementem profilaktyki jest również odpowiednie przygotowanie kikuta podczas operacji, a później dbałość o niego i proces gojenia się. 

Pomocną metodą już po pojawieniu się bólów fantomowych jest fizjoterapia z wykorzystaniem przezskórnej stymulacji elektrycznej nerwów (TENS). Wpływa ona bowiem proces gojenia się ran. Stosuje się także m.in. masaże, czy leczenie ciepłem. Równie ważna jest rehabilitacja – począwszy od ćwiczeń biernych, a później już czynnych, co pomaga w przebudowaniu i tworzeniu połączeń nerwowych. 

By metody te były skuteczne i bóle fantomowe mogły ustąpić, należy także wprowadzić elementy psychoterapii. Osoba, która została poddana amputacji, może być bowiem podatna na depresję i lęki. Po pierwsze poprzez trudności z pogodzeniem się z utratą kończyny, a po drugie z powodu myśli o powrocie do “normalnego” życia.

Terapia lustrzana a bóle fantomowe

Uzupełnieniem tych wszystkich działań oraz wsparciem z zaakceptowaniem nowej sytuacji są metody opierające się na wykorzystaniu możliwości poznawczych mózgu. Należy do nich m.in. terapia lustrzana. Polega ona na tym, że pacjent obserwuje siebie w lustrze tak, że w miejscu, gdzie powinna znajdować się amputowana noga lub ręka, widzi swoją (tą zdrową). Wykonując ruch, ma więc wrażenie, że kończyna istnieje i może nią porusza. Chodzi o przekonanie chorego, że nie ma już przyczyny bólu, bo noga, którą widzi w lustrze, nie boli.

Istnieje również możliwość chirurgicznego leczenia bólów fantomowych poprzez zastosowania neurostymulacji rdzenia kręgowego oraz ośrodkowego układu nerwowego za pośrednictwem elektrod. Doprowadzają one do pobudzenia odpowiednich obszarów w mózgu oraz wywołanie zmian w obszarze kory mózgowej. Jednak dużym minusem tej metody są wysokie koszty wykonywania tego zabiegu w naszym kraju.