Jak wspierać odporność u dzieci? Sprawdzone sposoby

Układ odpornościowy dzieci funkcjonuje nieco inaczej niż układ odpornościowy osób dorosłych. U dzieci wciąż się rozwija i trenuje, przez co najmłodsi częściej chorują. Odporność dziecka można wspierać, skupiając się m.in. na jakości jego diety oraz zdrowym trybie życia, a także na unikaniu czynników obciążających układ immunologiczny.

Wzmacnianie dziecięcej odporności jest niezbędnym elementem dbania o zdrowie oraz prawidłowy rozwój pociechy. Na odporność dziecka wpływa wiele czynników, w tym zarówno te genetyczne, jak i środowiskowe oraz związane z trybem życia. O dziecięcą odporność należy dbać przez cały rok, chociaż wielu rodziców przypomina sobie o tym dopiero wraz z nadejściem sezonu jesienno-zimowego, gdy dzieci w żłobkach, przedszkolach i szkołach zaczynają chorować na potęgę. Co warto wiedzieć o dziecięcej odporności i dlaczego dziecko choruje częściej niż dorosły? Jak wspierać odporność niemowlaka, przedszkolaka i dziecka szkolnego? Więcej informacji na ten temat zebraliśmy w poniższym artykule.

Czym jest odporność i jak rozwija się dziecięcy układ immunologiczny?

Odporność to nic innego jak naturalna zdolność organizmu do ochrony przed czynnikami potencjalnie szkodliwymi, w tym m.in. przed drobnoustrojami chorobotwórczymi (bakterie, wirusy, grzyby), ale nie tylko. Układ odpornościowy człowieka jest bardzo skomplikowany i na jego prawidłowe funkcjonowanie składa się wiele połączonych ze sobą mechanizmów. Wyróżnia się różne rodzaje odporności:

• Odporność wrodzona (odporność nieswoista) – jest to naturalna odporność organizmu, którą każde dziecko ma od urodzenia. Jest ona uwarunkowana genetycznie, więc zapewnia ochronę organizmowi od narodzin, ale jej procesy nie są precyzyjne. Odpowiada za uniemożliwienie patogenom wniknięcia do organizmu, a także za ich unieszkodliwienie, zanim wyrządzą szkody w organizmie (np. reakcja zapalna, podwyższona temperatura ciała). Na odporność nieswoistą bierną składają się takie elementy jak np. skóra i błony śluzowe. Na odporność nieswoistą czynną składają się reakcje odpowiadające za wychwycenie i unieszkodliwienie patogenów – biorą w nich udział np. makrofagi (brak pamięci immunologicznej).
• Odporność nabyta (odporność swoista) – kształtuje się z wiekiem w wyniku ekspozycji organizmu na czynniki chorobotwórcze bądź szczepionki. Jest to rodzaj odporności ukierunkowany przeciw konkretnym czynnikom, które zostały zapamiętane z wcześniejszego kontaktu. W tym przypadku również można wymienić odporność swoistą bierną, która obejmuje komórki układu odpornościowego pochodzące z zewnątrz (w tym np. od matki noworodka), a także odporność swoistą czynną, która obejmuje komórki odpornościowe wytworzone przez organizm samodzielnie w efekcie kontaktu z patogenem bądź szczepionką.
  • Odporność humoralna – biorą w niej udział przeciwciała wyprodukowane przez limfocyty B i limfocyty Th.
  • Odporność komórkowa – z patogenami walczą komórki układu odpornościowego (np. limfocyty T).

Z powyższego podziału można już wyciągnąć wnioski, że nie jest prawdą, że małe dzieci nie mają odporności. Każdy człowiek ma mechanizmy odpornościowe przeznaczone do ochrony organizmu przed zagrożeniem, w tym m.in. związanym z działaniem czynników chorobotwórczych takich jak patogeny. Prawdą jest jednak, że odporność kształtuje się z wiekiem (np. odporność nabyta w związku z kontaktem z patogenami czy szczepieniem). Jednocześnie warto też wiedzieć, że o odporność można dbać, skupiając się na działaniach, które wesprą rozwój oraz prawidłowe funkcjonowanie układu immunologicznego dziecka.

Dlaczego dzieci mają słabszą odporność niż dorośli?

Układ odpornościowy człowieka jest bardzo skomplikowany i – jak wyżej zaznaczono – składa się na niego wiele współpracujących mechanizmów i składowych. Każdy człowiek ma odporność, ale już sprawność układu immunologicznego i jego funkcjonowanie zależą od wielu czynników.

Nie bez znaczenia dla odporności są uwarunkowania genetyczne, ale i możliwość uczenia się. Układ odpornościowy ćwiczy, gdy ma kontakt z patogenami, a także w momencie szczepień ochronnych. Małe dzieci mają naturalnie niższą odporność od osób dorosłych, gdyż ich układ odpornościowy dopiero się kształtuje i nie miał jeszcze okazji dużo „poćwiczyć”. Skutkuje to tym, że przy pierwszym kontakcie organizmu dziecka z patogenem, łatwiej dochodzi do choroby niż w przypadku osób dorosłych, których układ immunologiczny jest w stanie szybko uporać się z zagrożeniem. Z roku na rok jednak, wraz z intensywnymi „ćwiczeniami” układu odpornościowego, dziecięcy organizm coraz lepiej radzi sobie w momencie kontaktu z bakteriami, wirusami czy grzybami, a można to rozpoznać po tym, że stopniowo dziecko zaczyna mniej chorować.

Należy jednocześnie pamiętać, że na odporność organizmu pracujemy też codziennie swoim stylem życia, dietą i aktywnością. Są czynniki, które mogą wspomagać odporność, ale są i takie, które ją osłabiają, a nawet ją niszczą. Dzieci w tym samym wieku mogą mieć zatem zupełnie inną odporność.

Co osłabia odporność u dzieci?

Wiele czynników może być odpowiedzialnych za słabą odporność u dziecka. Można do nich zaliczyć m.in. niezdrową dietę i związane z nią niedobory (np. niedobór witaminy D, niedobór witaminy C, niedobór żelaza czy cynku), a także brak ruchu (zwłaszcza ruchu na świeżym powietrzu), stres doświadczany przez malucha, brak odpowiedniej ilości i jakości snu, a nawet stosowanie niektórych leków (np. antybiotykoterapia). Obniżona odporność dotyczy również dzieci, które są narażone na dym papierosowy, a także tych narażonych na zanieczyszczenia środowiska. Kolejną kwestią mogącą odpowiadać za częstsze chorowanie dzieci są zaniedbania higieniczne – małe dzieci dopiero się uczą zasad higieny i nie zawsze jeszcze rozumieją ich zasadność, dlatego często nieświadomie same narażają się na infekcje.

Do poważnego osłabienia układu immunologicznego przyczyniają się również niektóre choroby. Doskonale znanym przykładem jest AIDS, czyli choroba wywoływana przez infekcję wirusem HIV, który odpowiada m.in. za niszczenie limfocytów pomocniczych Th, a także monocytów, makrofagów i eozynofilów. Nie każdy zdaje sobie sprawę, że do upośledzenia odporności mogą prowadzić też takie czynniki jak cukrzyca czy przewlekła niewydolność narządów takich jak np. wątroba lub nerki. Można też wyróżnić tzw. pierwotne deficyty odporności (PID), które wynikają z wrodzonych defektów genetycznych. Odporność człowieka mogą również bardzo osłabiać nowotwory, w tym białaczka, chłoniak Hodgkina czy szpiczak plazmocytowy.

Jak wspierać odporność dziecka na co dzień?

By dbać o dziecięcą odporność na co dzień, należy przede wszystkim zwrócić uwagę na podstawy kluczowe dla prawidłowego rozwoju dziecka. Pilnowanie zdrowej diety dziecka, odpowiedniej dawki snu i jego aktywności na świeżym powietrzu oraz regularne wykonywanie rekomendowanych szczepień ochronnych to niezbędne minimum, na które należy zwracać uwagę, bez względu na wiek naszego dziecka. W dziecięcej diecie powinno się znajdować jak najwięcej warzyw i owoców – należy unikać natomiast słodyczy oraz pokarmów wysoko przetworzonych. Niebagatelne znaczenie ma również aktywność fizyczna dziecka, w tym zwłaszcza ruch na świeżym powietrzu. Niestety obecnie dzieci coraz mniej czasu spędzają poza domem, chętniej wybierając odpoczynek bierny przed ekranami komputerów czy smartfonów. Jeśli chcesz, by Twoje dziecko (niezależnie od jego wieku) było zdrowe, zadbaj o to, by wypoczywało aktywnie, ruszając się na świeżym powietrzu jak najwięcej.

Kolejna ważna kwestia dotycząca dbania o odporność dzieci w każdym wieku to sen – należy zadbać nie tylko o jego odpowiednią ilość, ale też jak najlepszą jakość. Warto również zwracać uwagę na psychikę dziecka i jego emocje – stres, zwłaszcza przewlekły, potrafi działać wyniszczająco na organizm każdego, w tym szczególnie dziecka, skutkując nie tylko obniżeniem odporności, ale i wieloma innymi problemami zdrowotnymi. Wiele osób uważa, że dzieci się nie stresują – nie mają na głowie przecież trudnej pracy, zmartwień o wydatki i innych „dorosłych” problemów. Jest to jednak błędne przekonanie. Dzieci również zmagają się na co dzień ze stresem i nadmiernym napięciem emocjonalnym, dlatego warto wspierać je również w kwestiach emocjonalnych.

Paradoksalnie niekorzystnie na odporność dziecka wpływa również „trzymanie go pod kloszem”. Skrajności nigdy nie są dobre, również w trosce o dziecięce zdrowie, dlatego nie wychowuj dziecka w sterylnych warunkach. Nie da się całkowicie ochronić dziecka przed patogenami czy niekorzystnymi czynnikami atmosferycznymi – można natomiast wspierać dziecięcy organizm tak, by miał siłę się im przeciwstawiać. By pozostawać zdrowym, trzeba regularnie hartować organizm (nie ma złej pogody na spacer z dzieckiem – są tylko nieodpowiednio dobrane ubrania), trzeba się czasem wybrudzić czy zmoczyć (np. skacząc po kałużach) i trzeba też chorować, bo to właśnie takie sytuacje dają układowi immunologicznemu możliwość trenowania, co zaprocentuje w przyszłości.

Niemowlę – jak dbać o jego odporność?

Najlepsze co matka może zrobić dla odporności niemowlęcia, to karmić go piersią przez minimum 6 pierwszych miesięcy jego życia. Pokarm matki jest idealnie dostosowany do zmieniających się potrzeb dziecka. Mleko matki jest bogate w immunoglobuliny IgA, które wspierają dziecięcą odporność. Ważne są też oligosacharydy mleka kobiecego, które stanowią pokarm dla naturalnie bytujących w jelitach dziecka bakterii. Mleko matki dostarcza niemowlęciu też składniki wspierające naturalne mechanizmy odpornościowe, w tym m.in. witaminę A, witaminę D, witaminę C i żelazo. Jeśli z jakiegoś powodu nie możesz karmić dziecka piersią, porozmawiaj z pediatrą o wyborze odpowiedniego mleka modyfikowanego i wdrożeniu dodatkowej suplementacji.

By zadbać o odporność niemowlaka, hartuj go codziennie. W tym przypadku sprawdzi się doskonale ruch na świeżym powietrzu, więc zabieraj maluszka na codzienne spacery, najlepiej do parku czy na łono natury, zawsze ubierając dziecko stosownie do pogody. Częstym błędem młodych rodziców jest przegrzewanie malucha. Faktem jest, że mechanizmy termoregulacyjne najmłodszych nie funkcjonują jeszcze tak, jak u osób dorosłych, jednak zakładanie dziecku kilku dodatkowych warstw odzieży może wyrządzić więcej szkody niż pożytku. Dobrze trzymać się zasady, by niemowlętom zakładać o jedną warstwę odzieży więcej niż sobie. Jeśli chcesz dbać o układ immunologiczny niemowlęcia, nie lekceważ również szczepień ochronnych. Jak wcześniej wspomniano, są one niezbędne dla budowania odporności.

Jak podnieść odporność przedszkolaka?

Dzieci w wieku przedszkolnym chorują najwięcej – najczęstsze zachorowania dotyczą tych maluchów, które idą do przedszkola po raz pierwszy. Układ odpornościowy takiego przedszkolaka każdego dnia jest poddawany licznym próbom, a sam wciąż się rozwija. Przede wszystkim w dużej grupie dzieci maluch ma na co dzień styczność z ogromnymi ilościami różnorodnych patogenów, których dotychczas jego układ odpornościowy nie miał możliwości „poznać”. Kwestią podstawową, jeśli chodzi o częste chorowanie przedszkolaków, są też zaniedbania higieniczne. Maluchy często wkładają rączki do buzi, a także pocierają dłońmi twarz czy oczka. Bardzo łatwo wtedy o przeniesienie zakażenia, zwłaszcza że nie zawsze te rączki są czyste i dotykają wielu „współdzielonych” przedmiotów, takich jak zabawki. Nie można też zapominać o stresie – napięcie emocjonalne związane z koniecznością rozłąki z rodzicami czy koniecznością odnalezienia się w grupie innych dzieci również może się odbijać na dziecięcej odporności, dlatego dopilnuj, by dbać o dobrostan i spokój emocjonalny swojej pociechy.

Jak wspierać odporność przedszkolaka? Przede wszystkim pilnując, by zdrowo się odżywiał. Odporność zaczyna się w jelitach, dlatego rodzic powinien przede wszystkim skupić się na tym, by dieta przedszkolaka była bogata w witaminy, minerały, kwasy tłuszczowe omega-3, a także naturalne probiotyki. To właśnie na wczesnym etapie dzieciństwa kształtują się nawyki żywieniowe, dlatego warto odkrywać z dzieckiem nowe smaki, zachęcając je do jedzenia warzyw, owoców, kiszonek, fermentowanych produktów mlecznych itd. Unikamy jednocześnie słodyczy, żywności wysoko przetworzonej i fast foodów. Przedszkolaka należy uczyć też higieny osobistej, w tym częstego i dokładnego mycia rąk, unikania wkładania rąk do buzi i innych istotnych nawyków higienicznych. Aktywny przedszkolak potrzebuje też wypoczynku – zwłaszcza zdrowego snu, który jest niezbędny dla prawidłowego funkcjonowania odporności. Jeśli chcesz, by Twój przedszkolak nie chorował, nie pal przy nim papierosów i dopilnuj, aby nie przebywał w dymie papierosowym. Aktywnie spędzaj z nim czas na świeżym powietrzu niezależnie od pogody.

O odporność przedszkolaka należy dbać cały rok. Co jednak można zrobić dodatkowo w sezonie zwiększonej zachorowalności na przeziębienia i infekcje grypopodobne? Możesz wspomagać organizm dziecka suplementacją. Polecany jest m.in. tran na odporność dla przedszkolaka, a także suplementacja witaminy C oraz suplementacja witaminy D w dawkach dostosowanych do wieku. Wspierać odporność przedszkolaka możesz również probiotykami oraz kwasami omega-3, a także cynkiem. Nie zapominaj też o naturalnych sposobach na odporność takich jak wyciąg z czarnego bzu, miód, aloes, wyciąg z pelargonii, wyciąg z jeżówki, czosnek, cebula czy laktoferyna. Pamiętaj jednak, że suplementacja to dodatek do zdrowej diety i zdrowego trybu życia, a nie ich substytut.

Odporność u dzieci w wieku szkolnym – jak ją zwiększyć?

Dzieci w wieku szkolnym zazwyczaj mają już znacznie lepszą odporność niż przedszkolaki. Ma to związek między innymi, z tym że ich układ odpornościowy miał już szansę przez parę lat „potrenować”, stykając się z różnego typu patogenami. Dzieci w wieku szkolnym bardziej rozumieją już potrzebę dbania o higienę. Zagrożeniem dla układu odpornościowego dzieci w tym wieku jest jednak stres związany ze szkołą, w tym nie tylko z wymaganiami, którym dziecko musi sprostać, ale też z odnalezieniem się w grupie rówieśniczej. By dbać o odporność dziecka w wieku szkolnym, zadbaj zatem przede wszystkim o jego zdrowie emocjonalne. Nie bagatelizuj również podstaw, czyli zdrowego odżywiania. W wieku szkolnym dziecko intensywnie się rozwija i dojrzewa – zróżnicowana dieta w tym przypadku jest fundamentalna, by zachować zdrowie. Dietę możesz uzupełnić mądrą suplementacją na odporność, w tym suplementacją witaminy D, kwasów omega-3, tranu itd.

Zwróć również szczególną uwagę na to, jak dziecko spędza swój wolny czas. W wieku szkolnym wiele dzieci wybiera odpoczynek przed telewizorem, komputerem czy smartfonem, zamiast aktywności ruchowej na świeżym powietrzu. To właśnie rolą rodzica jest kontrolowanie czasu, który dziecko poświęca na elektronikę, a także zachęcanie pociechy do sportu, a zwłaszcza ruchu na świeżym powietrzu. Dzieci w wieku szkolnym powinny ponadto spać minimum 9 godzin, przy czym liczy się nie tylko ilość snu dziecka szkolnego, ale też jakość tego snu. Zadbaj o to, by dziecko przed snem nie spędzało czasu przed ekranami emitującymi światło niebieskie oraz miało możliwość wyciszenia się.

Bibliografia

• Kościej A., Skotnicka-Graca U., Ozga I., Rola wybranych czynników żywieniowych w kształtowaniu odporności dzieci, Problemy Higieny i Epidemiologii, 2017, 98(2), 110-117 [dostęp online 10.2024]
• Piskorska-Jasiulewicz M.M., Witkowska-Zimny M., Mleko kobiece jako naturalny produkt leczniczy; Problemy Pielęgniarstwa, 3/2015, vol. 23 [dostęp online 10.2024]
• Dymarska E., Grochowalska E., Krauss H., Wpływ sposobu odżywiania na układ odpornościowy. Immunomodulacyjne działanie kwasów tłuszczowych, witamin i składników mineralnych oraz przeciwutleniaczy, Nowiny Lekarskie, 2013, R. 82,3, 222–231 [dostęp online 10.2024]
• K. Turczyńska, Immunolog kliniczny potrzebny od zaraz?, Forum Medycyny Rodzinnej, 2020, tom 14, nr 2, 57-65 [dostęp online 10.2024]
• https://www.mp.pl/pacjent/pediatria/pielegnacja/52403,jak-ubierac-male-dziecko [dostęp online 10.2024]
• https://1000dni.pl/zywienie-i-rozwoj-niemowlecia/jak-wzmocnic-odpornosc-dziecka [dostęp online 10.2024]