Insulinooporność (z ang. insulin resistance – IR lub IO) oznacza obniżoną wrażliwość komórek organizmu na działanie insuliny – hormonu, który odpowiada za prawidłowy metabolizm węglowodanów i w mniejszym stopniu tłuszczów. Insulinooporność nie jest odrębną chorobą, a jedynie częścią tzw. zespołu metabolicznego. Zaburzenie to może prowadzić do rozwoju poważnych schorzeń u pacjenta, w tym między innymi do cukrzycy typu 2. Jakie są przyczyny i objawy insulinooporności? Kogo problem insulinooporności dotyczy w szczególności? Jak można obniżyć poziom insuliny i jak wyleczyć insulinooporność? Zapraszamy do zapoznania się z artykułem!

Co to jest insulinooporność?

Pod pojęciem „insulinooporność” kryje się zaburzenie hemolizy glukozy, które przyczynia się do obniżonej wrażliwości na insulinę mięśni, wątroby oraz tkanki tłuszczowej i innych tkanek. Insulina jest hormonem, który reguluje poziom cukru we krwi – wytwarzany jest przez komórki beta wysp trzustkowych. Hormon ten uczestniczy w metabolizmie węglowodanów oraz w mniejszym stopniu tłuszczy. Najważniejszym zadaniem insuliny jest regulacja poziomu glukozy we krwi. Insulina uczestniczy również w syntezie białek. Do rozwoju insulinooporności dochodzi w momencie spadku wrażliwości tkanek na działanie tego hormonu. Wyróżnia się dwa rodzaje insulinooporności:

• insulinooporność obwodową – związaną z obniżoną wrażliwością mięśni szkieletowych oraz tkanki tłuszczowej na działanie insuliny;
• insulinooporność wątrobową – która wiąże się ze wzrostem produkcji insuliny podczas spoczynku, najczęściej w nocy. Dotyczy ona hepatocytów, czyli komórek budujących wątrobę.

Insulinooporność nie występuje jako odrębna choroba, co oznacza, że pojawia się razem z innymi schorzeniami, do których zalicza się między innymi otyłość brzuszną, nadciśnienie tętnicze, cukrzycę typu 2, obturacyjny bezdech senny, hipercholesterolemię oraz hipertriglicerydemię. Zaburzenie metaboliczne może pojawiać się też wraz z chorobą zwyrodnieniową stawów, a także wraz z zespołem policystycznych jajników oraz niealkoholową stłuszczeniową chorobą wątroby. Choć zaburzenie występuje przede wszystkim u pacjentów w średnim i starszym wieku, w ostatnich latach obserwuje się również znaczny wzrost zachorowalności wśród osób młodszych, a nawet wśród dzieci i młodzieży.

Insulinooporność – przyczyny

Obecnie insulinooporność jest coraz częściej diagnozowana u pacjentów, poprzedzając bezpośrednio wystąpienie groźnych chorób. Istnieje wiele czynników odpowiedzialnych za insulinooporność. Przyczyny takiego stanu to jednak przede wszystkim nadwaga i otyłość brzuszna. W wyniku osłabienia odpowiedzi na działanie insuliny dochodzi do zwiększonej produkcji tego hormonu, co znów przyczynia się do tycia, które to z kolei prowadzi do dalszego nasilania insulinooporności. Do innych przyczyn insulinooporności zalicza się:

• siedzący tryb życia i niewielką aktywność fizyczną;
• uwarunkowania genetyczne;
• przewlekły stres i nagromadzenie toksyn w organizmie;
• przyjmowanie niektórych leków, w tym sterydów, leków przeciwpsychotycznych, antybiotyków oraz antydepresantów;
• nieodpowiednią dietę, która związana jest z nadmiernym spożywaniem produktów bogatych w tłuszcze oraz cukry;
• stosowanie antykoncepcji hormonalnej;
• nieregularne spożywanie posiłków;
• część chorób endokrynologicznych, do których zalicza się między innymi nadczynność tarczycy, zespół Cushinga oraz akromegalię;
• wiek – ryzyko pojawienia się insulinooporności wzrasta wraz z wiekiem.

Do innych przyczyn insulinooporności u pacjentów zalicza się również płeć – u mężczyzn znacznie częściej diagnozowana jest otyłość brzuszna, która stanowi czynnik ryzyka rozwoju upośledzenia wrażliwości komórek na insulinę. Do rozwoju insulinooporności przyczynić się może także ciąża.

Insulinooporność – objawy

Objawy insulinooporności nie są specyficzne, a u części pacjentów może ona nawet przez wiele lat przebiegać bezobjawowo, w formie utajonej, co znów utrudnia jej wczesną diagnozę. Najważniejsze widoczne u pacjentów objawy insulinooporności to:

• problemy ze zredukowaniem masy ciała, pomimo wprowadzenia odpowiedniej diety oraz codziennej aktywności fizycznej;
• częste bóle głowy i stawów oraz częste zaburzenia koncentracji;
• zmęczenie, osłabienie oraz towarzyszące im rozdrażnienie;
• obniżony nastrój po posiłkach bogatych w cukry;
• senność w ciągu dnia po posiłkach oraz pojawiające się kłopoty z zasypianiem w nocy;
• wzmożony apetyt (napady „wilczego apetytu” pojawiające się po posiłkach) i większa niż zwykle ochota na produkty bogate w cukier (zwłaszcza słodycze);
• uczucie zimna nieadekwatne do temperatury otoczenia;
• spowolnione myślenie i częsty niepokój;
• zaburzenia lipidowe w postaci podwyższenia poziomu cholesterolu we krwi;
• zaburzenia związane z miesiączkowaniem;
• problemy z zajściem w ciążę;
• zwiększone stężenie kwasu moczowego we krwi;
• nadczynność tarczycy w przypadku insulinooporności wątrobowej oraz niedoczynność tarczycy w przypadku insulinooporności obwodowej;
• nadmierna potliwość;
• problemy skórne objawiające się w postaci ciemnego rogowacenia skóry.

Utrzymująca się przez lata insulinooporność prowadzi do rozwoju stanu przedcukrzycowego i cukrzycy typu 2. Wysoki poziom insuliny może przyczyniać się do wzrostu apetytu u pacjentów, a to znów sprzyja tyciu. Wysoki poziom insuliny jest pośrednio związany również z obniżoną ilością glukagonu, który wykazuje działanie przeciwstawne do insuliny. W przypadku obniżonego poziomu glukagonu obniżenie masy ciała u pacjentów jest w znacznym stopniu utrudnione.

Insulinooporność – diagnostyka

Aby potwierdzić insulinooporność u pacjentów, konieczna jest odpowiednia diagnostyka. Jakie badania należy wykonać, kiedy pacjent zaobserwuje u siebie pierwsze objawy insulinooporności? By zdiagnozować podejrzewaną u pacjenta insulinooporność, lekarz może zalecić następujące badania:

• krzywą cukrową, zwaną również testem obciążenia glukozą – na jej podstawie można sprawdzić, w jaki sposób zmienia się poziom cukru w czasie. Pierwsze badanie wykonywane jest na czczo, a kolejne po spożyciu glukozy (co godzinę);
• badanie poziomu glukozy na czczo oraz insuliny na czczo – pozwala na zdiagnozowanie cukrzycy oraz innych chorób, które związane są z metabolizmem węglowodanów;
• współczynnik insulinemia/glikemia – wskaźnik wyliczany jest na podstawie poziomu glukozy i insuliny na czczo;
• test tolerancji insuliny – polega podaniu pacjentowi insuliny, a następnie badaniu poziomu stężenia glukozy we krwi;
• test supresji endogennej – związany jest z blokowaniem wydzielania insuliny endogennej (wydzielanej przez własną trzustkę) poprzez podawanie adrenaliny, a także propranololu;
• metodę klamry metabolicznej (euglikemicznej) – badanie związane z pomiarem ilości glukozy, która potrzebna jest do utrzymania stałego poziomu glikemii.

Stopień insulinooporności określany jest przy pomocy wskaźników HOMA-IR lub QUICKI, które uwzględniają iloczyn poziomu insuliny i glukozy w surowicy na czczo. Za wynik prawidłowy uważa się wynik pomiaru stężenia glukozy na czczo 70–99 mg/dl. Za stan przedcukrzycowy, nieprawidłową glikemię na czczo oraz nieprawidłową tolerancję glukozy po posiłkach uważa się wynik 100–125 mg/dl, natomiast wynik ≥ 126 mg/dl świadczy już o cukrzycy.

Do jakich chorób może doprowadzić insulinooporność?

Zaburzenie metaboliczne, jakim jest insulinooporność, może doprowadzić u pacjentów do rozwoju wielu poważnych chorób. Wysoki poziom insuliny we krwi może przyczynić się między innymi do pojawienia się u pacjenta chorób układu sercowo-naczyniowego, w tym miażdżycy. Stan ten może doprowadzić również do wielu innych zaburzeń – szczególną uwagę należy zwrócić na wzrost produkcji glukozy w organizmie oraz zwiększenie produkcji insuliny w trzustce, co może ją osłabiać. U części pacjentów pojawić się mogą zaburzenia związane z przemianą tłuszczów oraz spadkiem wychwytu cukru przez tkanki obwodowe. Często obserwowane jest też niealkoholowe stłuszczenie wątroby. Insulinooporność z czasem może doprowadzić także do rozwoju cukrzycy typu 2 (cukrzyca insulinooporna).

Insulinooporność u dzieci

Niestety insulinooporność może pojawiać się nie tylko u dorosłych, lecz także u młodszych pacjentów. Insulinooporność u dzieci, podobnie jak u osób dorosłych, może objawiać się w postaci nadmiernej senności po obfitych posiłkach, poza tym dziecko może odczuwać ciągłe osłabienie i zmęczenie. Do innych objawów insulinooporności u dzieci zalicza się przyrost masy ciała i problemy ze schudnięciem oraz bóle głowy i stawów. Cierpiące na insulinooporność dziecko może również odczuwać ciągły apetyt na słodycze, poza tym może mieć problemy z koncentracją. Często pojawiać się może rozdrażnienie oraz obniżenie nastroju. Innym symptomem insulinooporności u dziecka jest rogowacenie ciemne, które obserwuje się w postaci brązowych przebarwień i brodawkowatych rozrostów na skórze. Zmiany te widoczne są szczególnie na skórze karku, a dodatkowo pod pachami oraz pachwinami.

Insulinooporność u dzieci zwiększa ryzyko wystąpienia nadciśnienia tętniczego krwi w przyszłości, a także ryzyko pojawienia się cukrzycy oraz nieprawidłowej tolerancji glukozy. U dziewczynek insulinooporność może stać się w przyszłości przyczyną rozwoju zespołu policystycznych jajników. Po zauważeniu objawów wskazujących na insulinooporność dziecko powinno mieć wykonane badania laboratoryjne, które mają na celu wykrycie wrażliwości komórek na insulinę. Jednym z nich jest model oceny homeostazy. Bardziej praktyczną metodą jest jednak ocena samego stężenia insuliny u dziecka. W celu uniknięcia insulinooporności ważna jest natomiast odpowiednia i zbilansowana dieta i to nie tylko ta wprowadzona u dziecka, ale nawet znacznie wcześniej, tzn. przed jego narodzinami. Odpowiednią dietę należy wprowadzić już w okresie ciąży, zwłaszcza jeśli przyszła mama cierpi na cukrzycę ciążową, ma problemy z nadwagą lub została u niej zdiagnozowana insulinooporność.

Insulinooporność a alkohol

Osoby, u których zdiagnozowana została insulinooporność, powinny szczególnie zadbać o swoje zdrowie, stawiając na właściwą dietę. Przede wszystkim osoby z obniżoną wrażliwością na działanie insuliny powinny zrezygnować ze spożywania alkoholu. Połączenie alkoholu z przyjmowanymi lekami na insulinooporność może przyczynić się do wystąpienia niepożądanych objawów, do których zaliczają się między innymi bóle głowy i brzucha, a także nadmierne osłabienie. Spożywany alkohol może przyczynić się również do wzrostu poziomu kwasu mlekowego we krwi, czego efektem może być kwasica mleczanowa.

Część badań wskazuje, że spożywanie ponad 30 g czystego alkoholu dziennie u mężczyzn i ponad 20 g czystego alkoholu dziennie u kobiet lub picie jednorazowo dużych ilości alkoholu zwiększa ryzyko zachorowania na cukrzycę typu 2. Kolejną kwestią jest fakt, że spożywanie alkoholu nasila apetyt, co może utrudniać odchudzanie, przyczyniając się tym samym do wzrostu masy ciała.

Insulinooporność – leczenie

Leczenie insulinooporności jest związane przede wszystkim z eliminacją przyczyny, która doprowadziła do rozwoju tego zaburzenia metabolicznego. Jeśli insulinooporność została spowodowana nadwagą lub otyłością, leczenie będzie polegać na działaniach mających na celu zmniejszenie masy ciała pacjenta – sprawdzić się może zmiana diety i związane z nią ograniczenie spożywanych kalorii oraz zbilansowanie posiłków, a także regularna aktywność fizyczna. Jak leczyć insulinooporność innymi sposobami? Unikanie używek, w tym papierosów i alkoholu, to kolejny sposób na insulinooporność. Jak leczyć ten stan jeszcze innymi metodami? Dobrym rozwiązaniem może okazać się wdrożenie do leczenia metforminy, czyli doustnego leku przeciwcukrzycowego, mającego na celu zmniejszenie stężenia glukozy we krwi. W leczeniu uzupełniającym może się także sprawdzić stosowanie ekstraktu z morwy białej.

Ważne jest również regularne wykonywanie badań mających na celu wykrycie zaburzeń gospodarki cukrowej. Stosowanie niektórych leków na inne schorzenia przy insulinooporności może bowiem wpłynąć negatywnie na wrażliwość komórek na insulinę.

Autor artykułu: mgr farm. Ewa Gac-Wardecka