Atopowe zapalenie skóry (AZS, egzema) to jedna z najczęściej występujących alergicznych chorób skóry, która rozpoczyna się zazwyczaj w okresie wczesnego dzieciństwa. Jest to schorzenie o podłożu genetycznym, które charakteryzuje uporczywe uczucie swędzenia oraz specyficzny, przewlekły i nawrotowy przebieg choroby, z przeplatającymi się okresami wyciszenia objawów oraz ich zaostrzeń. Jakie są przyczyny, objawy, leczenie oraz metody pielęgnacji skóry AZS?

Czym jest atopowe zapalenie skóry (AZS)?

Atopowe zapalenie skóry (łac. atopic dermatitis) jest chorobą o stosunkowo krótkiej historii. Najbardziej znaczący wzrost liczby zachorowań na AZS odnotowano na początku XX wieku, w związku z czym dolegliwość tę często określa się mianem choroby cywilizacyjnej. Obecnie mówi się, że z atopowym zapaleniem skóry może zmagać się obecnie nawet 5-9% dzieci oraz 1-1,5% dorosłych. Jeżeli natomiast weźmiemy pod uwagę światową populację, okazuje się, na atopowe zapalenie skóry może być chorych nawet 30% populacji z całego świata.

Skóra osób chorych na AZS znacznie różni się od skóry u osób zdrowych, która to pokryta jest specjalnym płaszczem hydrolipidowym, zabezpieczającym ją przed wpływem czynników zewnętrznych. Płaszcz ten tworzy mieszanina łoju (sebum wydzielanego przez gruczoły łojowe) i tłuszczów pochodzących z komórek naskórka. Pod płaszczem znajduje się warstwa rogowa, która przypomina mur z cegieł, gdzie cegły to zrogowaciałe komórki naskórka (korneocyty), nakładające się jedne na drugie. Spaja je cement międzykomórkowy pełniący funkcję uszczelniacza, dzięki czemu warstwa rogowa na skórze bardzo trudno przepuszcza wodę.

U osób z atopowym zapaleniem skóry naskórek tworzy niekompletny płaszcz hydrolipidowy, a nieprawidłowy cement międzykomórkowy powoduje, że komórki naskórka nie przylegają do siebie we właściwy sobie sposób. Ich skóra jest więc jak sito, przez które w głąb przenikają alergeny i substancje drażniące, wywołujące reakcje zapalne oraz zmiany skórne.

Atopowe zapalenie skóry – przyczyny

Atopic dermatitis to dysfunkcja układu immunologicznego, który w nieprawidłowy sposób reaguje na działanie małych dawek antygenów na skórę. W organizmie człowieka dochodzi wówczas do nadmiernego wytwarzania przeciwciał IgE, które następnie mają za zadanie walczyć z alergenami znajdującymi się w naszym otoczeniu. Jak widać, przyczyny wywołujące atopowe zapalenie skóry są złożone i nie do końca zbadane. Podatność na atopowe zapalenie skóry w różnym stopniu warunkują czynniki:

Genetyczne

Jeśli jedno z rodziców ma atopowe zapalenie skóry, prawdopodobieństwo, że choroba pojawi się u dziecka rośnie do 20-40% (stwierdzenie atopowego zapalenia skóry u matki jest większym czynnikiem ryzyka niż u ojca). Gdy oboje rodzice mają atopowe zapalenie skóry, ryzyko jest większe i wynosi nawet do 60-80%. AZS występuje znacznie częściej u bliźniąt jedno- niż dwujajowych.

Środowiskowe

Związki chemiczne obecne w skażonym spalinami powietrzu niekorzystnie wpływają na mechanizmy obronne organizmu człowieka, ułatwiając tym samym przenikanie alergenów. Co więcej, w przypadku czynników środowiskowych coraz więcej mówi się na temat tzw. „hipotezy nadmiernej higieny„. Zgodnie z jej założeniami, rodzice, którzy nadmiernie ograniczają kontakt dziecka z różnymi alergenami (wychowywanie w sterylnych warunkach), utrudniają tym samym prawidłowy rozwój układu immunologicznego dziecka i narażają je na nadwrażliwość na alergeny w późniejszych etapach życia.

Psychogenne

Jak wynika z badań, nasilone objawy atopowego zapalenia skóry występują u pacjentów, którzy zmagają się z silnymi emocjami lub nie wiedzą, jak radzić sobie ze stresem.

Klimatyczne

Wysoka temperatura powietrza wpływa na nadmierne pocenie się skóry, co może nasilać objawy AZS. Warunki klimatyczne wpływają także na wzrost i różnorodność fauny i flory, co determinuje rodzaj i ilość alergenów w powietrzu.

Drażniące

W przypadku chemicznych substancji drażniących (takich jak m.in. detergenty, konserwanty, rozpuszczalniki, dym tytoniowy) czy mechanicznego podrażnienia skóry wywołanego kontaktem z twardą wodą oraz szorstkimi, wełnianymi tkaninami, może dojść do osłabienia wrażliwej bariery ochronnej skóry i pogłębienia objawów AZS.

Alergeny pokarmowe

Alergia pokarmowa (na mleko, jaja, orzechy, ryby, skorupiaki) dotyka około 4-10% dzieci i 2-4% osób dorosłych. Na wystąpienie alergii najbardziej narażone są dzieci do 2. roku życia, ponieważ w tym okresie układ immunologiczny przewodu pokarmowego dziecka jest jeszcze niedojrzały.

Alergeny powietrznopochodne

Alergeny powietrznopochodne, które przyczyniają się do rozwoju atopowego zapalenia skóry, to: roztocza, alergeny obecne w sierści, wydzielinach i naskórku zwierząt domowych, alergeny pyłków roślin oraz alergeny pochodzenia grzybiczego i bakteryjnego.

Objawy AZS

Objawy atopowego zapalenia skóry są na tyle charakterystyczne, że nie sposób je przeoczyć. Pierwszym objawem AZS jest mocne przesuszenie skóry, zaczerwienienie skóry oraz jej swędzenie. Warto zauważyć, że świąd i suchość skóry atopowej nasilają się głównie w godzinach wieczornych i w nocy, co zaburza sen i obniża jakość życia chorego. Objawy AZS często utrzymują się nawet w czasie remisji (po ustąpieniu objawów).

Mechanizm pojawiania się świądu w AZS jest jeszcze słabo poznany. W jego powstawaniu bierze się pod uwagę czynniki neurogenne, defekty w strukturze skóry, utratę jej wilgotności i stan zapalny. Uporczywe swędzenie skóry zmusza pacjentów do drapania się, co prowadzi do dalszych uszkodzeń naskórka. Ze względu na fakt, że chorzy na atopowe zapalenie skóry mają zwiększoną skłonność do zakażeń bakteryjnych, zmieniona chorobowo skóra jeszcze łatwiej ulega podrażnieniu i stanom zapalnym, co w efekcie nasila świąd. Mechanizm ten prowadzi do powstania „błędnego koła”, które utrudnia leczenie pacjentów cierpiących na atopowe zapalenie skóry.

Przebieg atopowego zapalenia skóry

Atopowe zapalenie skóry jest chorobą, która w niemal połowie przypadków rozpoczyna się w pierwszym półroczu życia dziecka. Szacuje się, że do pierwszych urodzin objawy AZS mogą pojawić się nawet u 70-80% dzieci. Z wiekiem ryzyko zachorowania na atopowe zapalenie skóry powoli maleje i w wieku okresie między 6-20. rokiem życia wynosi już tylko 10%. Co ważne, w wieku dojrzewania oraz dojrzałości na atopowe zapalenie skóry częściej cierpią kobiety.

Atopowe zapalenie skóry może pojawić się w każdym wieku i ustąpić samoistnie lub występować przez całe życie z charakterystycznymi okresami złagodzenia i oraz następującym po nich okresie zaostrzeń objawów. Objawy, charakter zmian skórnych oraz ich lokalizacja podzielone są umownie na fazy odpowiadające przedziałom wiekowym:

Okres niemowlęcy (od 6. miesiąca życia do dwóch lat)

Skóra dzieci z racji odmiennej budowy od skóry dorosłych jest znacznie bardziej podatna na podrażnienie, wysuszenie i zakażenie.

Od zewnątrz chroni ją cienki, nierozwinięty jeszcze w pełni naskórek, który nie stanowi wystarczająco szczelnej bariery. Z jednej strony woda łatwo z niego odparowuje, przez co skóra niemowląt łatwiej ulega przesuszeniu, z drugiej natomiast strony substancje aktywne swobodniej przenikają przez cienki naskórek.

Ochronny płaszcz hydrolipidowy skóry dziecka dopiero się formuje i charakteryzuje się mniejszą ilością oraz uboższym składem lipidów. Neutralne pH skóry i upośledzona termoregulacja powodują, że skóra niemowląt nie jest w stanie skutecznie bronić się przed niekorzystnymi czynnikami zewnętrznymi. Z drugiej strony, skóra dzieci i niemowląt jest gładka, miękka, elastyczna i niezniszczona jeszcze przez działanie czynników zewnętrznych, dlatego też wymaga szczególnej opieki.

Atopowe zapalenie skóry u dzieci i niemowląt charakteryzuje:

• początkowo suchość skóry oraz szorstkość w wybranych partiach ciała, a także grudki, strupy i nadżerki.
• Zmiany pojawiają się przede wszystkim na twarzy i rozszerzają się na szyję i tułów. Towarzyszy im świąd zakłócający sen małego dziecka, które często budzi się z płaczem.
• Sączące zmiany na ciele dziecka często prowadzą do wtórnych zakażeń skóry.

Zmiany skórne mogą ustąpić samoistnie do 2. roku życia, ale sam fakt pojawienia się choroby zwiększa ryzyko rozwoju innych chorób alergicznych, m.in. astmy oskrzelowej.

Okres późno dziecięcy (3-11 lat)

Atopowe zapalenie skóry u dzieci starszych znacznie rzadziej przebiega ze współistnieniem sączących zmian skórnych, które mogą prowadzić do wtórnych zakażeń skóry. Najczęściej możemy spotkać się w tym okresie ze zmianami w postaci grudek i blaszek z lichenizacją (pogrubienie skóry atopowej w wyniku drapania i przewlekłego stanu zapalnego).

Zmiany skórne u dzieci występują zazwyczaj na rękach, stopach, na grzbietach dłoni i stóp, wokół nadgarstków i kostek oraz w zgięciach łokciowych i podkolanowych. Pot, urazy i otarcia utrudniają gojenie się zmian skórnych i sprzyjają powstawaniu wtórnych nadkażeń bakteryjnych, co dodatkowo komplikuje przebieg choroby. Warto również podkreślić, że u dzieci z AZS często pojawia się również łupież białawy oraz powiększenie okolicznych węzłów chłonnych, co ma związek z rozwojem stanu zapalnego w organizmie.

Pomimo uporczywych zmian skórnych u dzieci, problemy te mogą ustąpić samoistnie. W okresie przejściowym pojawiają się natomiast przemijające przebarwienia skóry.

Okres młodzieńczy i dorosły (od okresu dojrzewania przez całe życie)

Atopowe zapalenie skóry to choroba, z którą wiele osób zmaga się przez całe życie. U chorych występują naprzemienne okresy zaostrzeń oraz samoistnych ustąpień objawów choroby.

Najczęściej skóra osób z atopią jest szorstka, sucha, pogrubiała i lekko brązowa. Mogą pojawić się również nacieki zapalne, otarcia naskórka, które powstają w wyniku mechanicznych urazów takich jak np. drapanie (tzw. przeczosy), krwiste strupy oraz charakterystyczne, błyszczące paznokcie. U dorosłych często stwierdza się także atopowe zapalenie skóry głowy, które pojawia się zazwyczaj na owłosionej skórze głowy.

Przewlekły charakter choroby powoduje skłonność do tworzenia się rozległych zlichenizowanych blaszek. Zmiany skórne występują symetrycznie i są zlokalizowane:

• na twarzy,
• na górnych częściach ramion i pleców,
• na kończynach oraz grzbietowych powierzchniach rąk i stóp,
• na grzbietach palców rąk i stóp.

Przebiegowi atopowego zapalenia skóry u dorosłych towarzyszy świąd, dokuczliwy zwłaszcza w nocy, powodujący bezsenność, zmęczenie, drażliwość, a czasami nawet stany depresyjne. Co równie istotne, nadmierny stres oraz zbyt duża ekspozycja na słońce również mogą nasilać zmiany skórne u dorosłych.

Diagnostyka atopowego zapalenia skóry

Atopowe zapalenie skóry często myli się z innymi schorzeniami, takimi jak klasyczne alergie skórne, rybia łuska czy też inne choroby o podłożu dermatologicznym. W przypadku pojawienia się zmian skórnych oraz swędzenia skóry na szyi, w przegubach łokci i kolan warto jednak zgłosić się na konsultację u alergologa lub dermatologa. Dodatni wywiad u pacjenta, u którego można mówić o atopowym zapaleniu skóry, diagnozuje się na podstawie rozmowy oraz oceny zmian skórnych.

Podczas diagnozy pod uwagę brane są przede wszystkim kryteria większe (kryteria Hanifina-Rajki):

• świąd skóry;
• zmiany skórne w charakterystycznych miejscach;
• przewlekłość choroby, czyli naprzemienne nawroty i remisje zmian skórnych;
• atopia u członków rodziny pacjenta.

Dodatkowo lekarz może wziąć pod uwagę także tzw. kryteria mniejsze, takie jak:

• suchość skóry;
• rogowacenie przymieszkowe, która objawia się chropowatą skórą;
• skłonność do nawracających zakażeń skórnych;
• podwyższony poziom przeciwciał IgE w surowicy;
• nietolerancja wełny;
• zaćma;
• nietolerancja pokarmowa;
• biały dermografizm, czyli choroba, która objawia się białymi, nieprzemijającymi zmianami skórnymi, które pojawiają się po drapaniu skóry.

Atopowe zapalenie skóry – leczenie

Leczenie atopowego zapalenia skóry to proces długotrwały i złożony, który wymaga nie tylko cierpliwości, ale także rozległej wiedzy na temat różnego rodzaju metod leczenia AZS. Niestety, szanse na pełne wyleczenie w przypadku osób, u których pierwsze objawy choroby pojawiły się bardzo wcześnie, są niewielkie. Obecnie do dyspozycji mamy zarówno metody farmakologiczne leczenia AZS, jak i niefarmakologiczne, wśród których najważniejszą jest odpowiednia pielęgnacja skóry atopowej.

Pielęgnacja skóry w AZS

Prawidłowa pielęgnacja skóry to podstawowy element terapii AZS i powinna być stosowana zarówno w okresie wyciszenia, jak i zaostrzenia objawów. Czasami, w łagodnym przebiegu choroby, może okazać się wystarczająca.

Odpowiednie zabiegi pielęgnujące mają na celu:

• zapobiegać rozwojowi stanu zapalnego, a tym samym zmniejszać podrażnienia, zaczerwienienia i swędzenie skóry;
• odbudowywać barierę ochronną naskórka;
• systematycznie nawilżać oraz dbać o natłuszczanie skóry.

Osoby cierpiące na atopowe zapalenie skóry powinny wybierać preparaty dedykowane do pielęgnacji skóry atopowej, ponieważ będą one bogatsze w składniki aktywne wspomagające wyżej wymienione procesy. Odbudowę bariery ochronnej naskórka wspomagają oleje mineralne (m.in. olej parafinowy), woski i wazelina, które tworzą na powierzchni skóry warstwę ochronną, zapobiegającą wnikaniu w głąb skóry alergenów:

Lipidy(1) – czyli cholesterol, ceramidy i kwasy tłuszczowe, wzmacniają szczelność naskórka. Kwas hialuronowy, gliceryna i glikol propylenowy(2) znacznie zwiększają zdolności warstwy rogowej do wiązania wody, tworząc rodzaj wodnego rezerwuaru(3) nawilżającego skórę od wewnątrz.

Do zmniejszenia świądu przyczyniają się natomiast takie składniki naturalne jak: selernica oraz awentramidy, do których zaliczamy glikol butylenowy i pentylenowy, a także glicynę. Łagodzenie podrażnień oraz zaczerwienień, które mogą być efektem stanu zapalnego skóry, są szczególnie ważne w przypadku delikatnej skóry twarzy, w związku z czym warto sięgać po preparaty zawierające wyciągi roślinne z rabarbaru dłoniastego, tarczycy bajkalskiej i rumianku.

W atopowym zapaleniu skóry należy wybierać preparaty niezawierające substancji zapachowych, konserwantów (parabenów) i barwników, ponieważ mogą one dodatkowo podrażniać osłabioną skórę.

Pielęgnacja skóry atopowej – podstawowe zasady

• Pomieszczenia, w których przebywają chorzy na atopowe zapalenie skóry, powinny mieć temperaturę ok. 18-20°C i wilgotność 70-80%. Poleca się unikać gwałtownych zmian temperatury. Ze względu na drażniące działanie potu należy unikać przegrzewania. Podczas snu należy zadbać o właściwą wilgotność i temperaturę w sypialni.
• Warto upewnić się, czy oprócz właściwej higieny i pielęgnacji skóry nie jest ona narażona na dodatkowe czynniki drażniące. Chorzy powinni unikać noszenia ubrań wykonanych z nieprzepuszczalnych lub drażniących materiałów syntetycznych: wełny, jedwabiu, flaneli. Ubrania powinny być lekkie i przewiewne – najlepiej bawełniane. Ubrania i pościel należy prać w łagodnych, nieperfumowanych środkach piorących i płukać kilka razy bez użycia płynów zmiękczających.
• Pielęgnacja podczas leczenia AZS związana jest także z odpowiednim doborem środka myjącego. Podczas kąpieli zdecydowanie nie należy używać mydeł, ponieważ nasilają zasadowe pH skóry i uszkadzają jej warstwę lipidową. Syndety, czyli syntetyczne detergenty, są lepszym rozwiązaniem, ponieważ odczyn pH mają zbliżony do naturalnego, dobrze oczyszczają skórę, nie podrażniając jej. Niestety, wymywają lipidy z powierzchni skóry, nawet w większym stopniu niż mydła. Odpowiedni preparat do kąpieli powinien skutecznie oczyszczać powierzchnię skóry, hamować rozwój bakterii na skórze i utrzymywać ją nawilżoną.
• Optymalna temperatura wody do kąpieli to 35-37°C (zbliżona do temperatury ciała). Woda zbyt gorąca spowoduje nasilenie świądu, a zbyt zimna wywoła nadmierne wychłodzenie. Najbardziej wskazane jest zażywanie krótkich kąpieli, do 5 minut. W ostatnich minutach trwania kąpieli warto dodać do niej preparaty natłuszczające. Zbyt długie kąpiele mogą osłabić warstwę ochronną skóry, co doprowadzi do jej wysuszenia. Po delikatnym osuszeniu skóry ręcznikiem (unikajmy wycierania i szorowania) zaleca się nałożenie na skórę preparatu nawilżająco-natłuszczającego, który pomoże odbudować jej barierę ochronną.

Fototerapia w leczeniu atopowego zapalenia skóry

W ostatnich latach coraz więcej mówi się na temat fototerapii jako skutecznej metody leczenia AZS, która polega na leczeniu za pomocą promieniowania ultrafioletowego (w szczególności promieniowania UVA i UVB). Podczas zabiegu powierzchnia skóry objęta procesem chorobowym jest naświetlana odpowiednio dobraną wiązką światła, co ma na celu złagodzić swędzenie oraz reakcje zapalne. Należy jednak pamiętać, że leczenie światłem nie może być stosowana w przypadku dzieci poniżej 12-go roku życia, a nieodpowiednio przeprowadzony zabieg może mieć działanie kancerogenne.

Atopowe zapalenie skóry – leczenie farmakologiczne

Podstawowe leki wykorzystywane w terapii AZS to głównie glikokortykosteroidy, które stosowane są miejscowo, na zmienioną chorobowo skórę twarzy lub ciała. Występują one w różnych postaciach, np. w formie żelu, kremu lub maści. Warto jednak pamiętać, że są to leki o silnym działaniu, dlatego też nieumiejętne ich stosowanie na skórę może doprowadzić do rozszerzenia naczyń lub nawet zaniku skóry. O dawkowaniu maści i innych leków na AZS powinien zatem decydować lekarz.

Glikokortykosteroidy to leki miejscowe, które często stosuje się w połączeniu z antybiotykami lub lekami grzybobójczymi. Co ważne, na skórze twarzy zaleca się nakładanie innych preparatów miejscowych, o działaniu zbliżonym do glikokortykosteroidów. Są to najczęściej leki takie jak takrolimus i pimekrolimus, które skutecznie leczą zmiany na skórze atopowej.

Leczenie AZS u dzieci i dorosłych często wymaga stosowania leków o działaniu uspokajającym i przeciwświądowym, takich jak leki przeciwhistaminowe I generacji (np. hydroksyzyna) lub nowej generacji (np. cetyryzyna czy też feksofenadyna).

Atopowe zapalenie skóry – profilaktyka

Podobnie jak w wielu innych chorobach, w atopowym zapaleniu skóry kluczową rolę odgrywa profilaktyka. Chcąc zapobiec zachorowaniu przez dziecko, zaleca się jak najdłuższe karmienie niemowląt piersią, a w odpowiednim czasie rozszerzanie ich diety o pokarmy stałe. Co równie istotne, jeśli na skórze dziecka pojawią się pierwsze objawy AZS, zaleca się ograniczenie kontaktu z potencjalnymi alergenami. Pamiętajmy także, że wszelkie stany zapalne w jamie ustnej mogą nasilać zmiany skórne, w związku z czym należy zapobiegać rozwojowi infekcji górnych dróg oddechowych u dziecka.

Autor artykułu:
mgr farm. Paweł Konończuk